Het presidentschap is als een mes zonder lemmet, zei de Iraanse president Mohammed Khatami aan het einde van zijn termijn. Khatami kon het weten: hij was in 1997 met een enorme meerderheid gekozen op de belofte van hervormingen. Maar toen de conservatieve kern van het regime eenmaal van de schrik van zijn verkiezing was bekomen, ging hij aan het werk om Khatami de voet dwars te zetten. Ik herinner me hoe vrije media opbloeiden, en vervolgens in opdracht van opperste leider Khamenei wegens ,,misbruik van de vrijheid” werden neergesabeld. De seriemoorden op dissidente intellectuelen en kunstenaars door zijn eigen ministerie voor de Inlichtingendiensten. En in 1999 de studentenprotesten tegen de sluiting van vrije kranten die bloedig werden neergeslagen. Toen was het wel voorbij. Khatami was niet in staat weerstand te bieden tegen Khamenei en de zijnen. Van duurzame hervormingen kwam het niet.
In de tweede ronde van de Iraanse presidentsverkiezingen werd gisteren, 5 juli, opnieuw een hervormer gekozen, de 69-jarige voormalig minister van Gezondheid en hartchirurg Masoud Pezeshkian. Zijn verkiezing was voor de conservatieven lang niet zo’n verrassing als die van Khatami in 1997. Misschien hadden ze wel gehoopt dat zijn overgebleven, ultraconservatieve tegenstander, Saeed Jalili, het tegen hem zou redden. Maar de conservatieve Raad van Hoeders van de Grondwet had willens en wetens Pezeshkians kandidatuur goedgekeurd tegenover vijf conservatieven en zo de mogelijkheid van zijn overwinning ingecalculeerd. In 2021 werd de verkiezing van zijn grijze, conservatieve voorganger, wijlen Ibrahim Raisi, tot in detail voorgekookt.
Ik schreef op 19 juni in mijn reguliere, tweewekelijkse column op NRC-Opinie dat Pezeshkians kandidatuur een doel diende, namelijk de opkomst. Die was bij de parlementsverkiezingen van eerder dit jaar gedaald tot 41 procent, een historisch dieptepunt. Een lage opkomst zegt: diepe ontevredenheid over het heersende regime. Maar het regime, hoe repressief ook, hecht wel degelijk aan zijn legitimiteit. Khamenei hamert altijd op een hoge opkomst als bewijs van de legitimiteit van zijn bewind. Dus dan maar een hervormer erbij.
Ondanks Pezeshkians kandidatuur bleek de opkomst in de eerste ronde nog verder gezakt, tot net onder 40 procent (wel hoger dan de 33,8 procent van Rotterdam in de Europese verkiezingen…). Om de opkomst in de tweede ronde nog wat op te krikken hielden de Iraanse verkiezingsautoriteiten de stembureaus gisteren zes uur langer open dan gepland, tot middernacht, met als resultaat 49 procent én winst voor Pezeshkian.
Terug naar Khatami’s mes zonder lemmet. Volgens artikel 113 van de grondwet is de president de hoogste functionaris na de opperste leider (ik put uit The Sacred Republic, Power and Institutions in Iran, samengesteld door Mehran Kamrava). De president ,,leidt de uitvoerende macht behalve in kwesties die direct te maken hebben met de leider.” Die opperste leider controleert de strijdkrachten, rechterlijke macht en staatsmedia, en neemt de beslissingen inzake veiligheid, defensie en belangrijke buitenlands-politieke aangelegenheden. Hij bepaalt de koers. De president kan niet zoveel, maar wel wat. De toon van de muziek met name. Zal er sprake zijn van de sociale liberalisering die de nieuwe president voorstaat?
In zijn campagne onderstreepte Pezeshkian voortdurend zijn loyaliteit aan ayatollah Khamenei waarin hij dus niet veel verschilde van zijn hard-conservatieve tegenstander Jalili. Maar waar Jalili pleitte voor sterkere banden buiten het Westen, wil Pezeshkian juist af van de sancties die de Iraanse economie ondermijnen en staat hij daarom een pragmatische politiek voor die Iran uit zijn isolement haalt; uit zijn ,,ijzeren kooi” zoals hij het noemde. Daartoe wil hij ,,opbouwende onderhandelingen” met het Westen en terug in het akkoord dat Irans nucleaire programma in toom houdt.
Dat is wel een heel andere lijn dan Raisi volgde. Maar ik denk niet dat hij daarover problemen met Khamenei krijgt, onder wiens toezicht immers president Rouhani het nucleaire akkoord sloot met president Obama - het was niet Iran maar Trump die er in 2018 uit stapte. De problemen liggen eerder aan Amerikaanse kant: Biden in zijn laatste maanden, straks misschien Trump aan de macht.
Pezeshkian werd met zijn verkiezing gelukgewenst door Irans huidige vrienden, China, Rusland, Venezuela, maar bijvoorbeeld ook door alle Arabische Golfstaten. Het is ook in hun belang dat Iran uit zijn ijzeren kooi komt.